Rối loạn nhân cách phụ thuộc (DPD): Dấu hiệu và cách ứng phó

Rối loạn nhân cách phụ thuộc (Dependent personality disorder – DPD) là một dạng của rối loạn nhân cách, được đặc trưng bởi sự hoảng loạn, lo lắng khi phải ở một mình. Người bệnh sẽ có xu hướng muốn dựa dẫm, phụ thuộc vào người khác để thỏa mãn những nhu cầu về thể chất lẫn tinh thần. Họ cũng có thể thường xuyên chịu đựng sự lạm dụng thể chất và lời nói từ người khác. DPD tuy không phải là một căn bệnh phổ biến nhưng hàng năm, nó vẫn ảnh hưởng đến khoảng 2% dân số thế giới. Hiểu về bệnh sẽ giúp bạn chủ động hơn trong việc ngăn ngừa và điều trị.

1. Khái niệm rối loạn nhân cách phụ thuộc là gì?

Rối loạn nhân cách phụ thuộc (Dependent personality disorder – DPD) là một tình trạng sức khỏe tâm thần liên quan đến nhu cầu được người khác chăm sóc quá mức. Người mắc DPD dựa vào những người gần gũi với họ vì nhu cầu tình cảm hoặc thể chất. Những người khác có thể mô tả họ là người thiếu thốn hoặc đeo bám.

Những người mắc DPD tin rằng họ không thể tự chăm sóc bản thân. Họ có thể gặp khó khăn khi đưa ra các quyết định hàng ngày, như mặc gì hoặc ăn gì mà không có sự trấn an của người khác. Họ thường không nhận ra rằng suy nghĩ và hành vi của họ có vấn đề.

DPD là một trong nhóm bệnh được xếp vào “Cụm C” của rối loạn nhân cách, đặc trưng bởi mức độ lo lắng cao. DPD liên quan đến cảm giác lo lắng và sợ hãi. Rối loạn nhân cách là những kiểu hành vi kéo dài, không phù hợp với các chuẩn mực văn hóa. Chúng bắt đầu trước tuổi trưởng thành – thời thơ ấu hoặc thanh thiếu niên. Rối loạn nhân cách gây đau khổ cho người mắc bệnh và những người xung quanh. Nó khiến việc duy trì các mối quan hệ lành mạnh trở nên khó khăn và có thể nghiêm trọng đến mức ảnh hưởng đến hoạt động sinh hoạt hàng ngày.

Rối loạn nhân cách này xảy ra như nhau ở nam và nữ và thường biểu hiện rõ ràng ở tuổi trưởng thành trẻ tuổi hoặc muộn hơn khi các mối quan hệ quan trọng được hình thành.

2. Dấu hiệu và triệu chứng của rối loạn nhân cách phụ thuộc

Người mắc chứng rối loạn nhân cách phụ thuộc có thể có một số triệu chứng hành vi, bao gồm:

• Gặp khó khăn khi đưa ra các quyết định hàng ngày (chẳng hạn như mặc gì, ăn gì), bất an khi không có sự trấn an và lời khuyên liên tục từ người khác.
• Khó khăn khi bắt đầu nhiệm vụ một mình.
• Nỗi sợ hãi tột độ vì không thể tự chăm sóc bản thân.
• Làm hoặc tình nguyện thực hiện những công việc không thoải mái để nhận được sự hỗ trợ hoặc nuôi dưỡng từ người khác.
• Cần người khác chịu trách nhiệm về các khía cạnh khác nhau trong cuộc sống của họ.
• Tránh bày tỏ sự bất đồng hoặc tạo ra xung đột trong các mối quan hệ vì sợ mất đi mối quan hệ.
• Cảm thấy khó chịu khi ở một mình.
• Có nỗi sợ bị bỏ rơi và cảm giác bất lực khi mối quan hệ kết thúc.
• Nhạy cảm với những lời chỉ trích.

Những người mắc chứng DPD có xu hướng chỉ tương tác với một số ít người mà họ tin cậy. Họ cũng có nhiều khả năng chịu đựng sự lạm dụng về thể chất, tình dục hoặc tinh thần vì họ không muốn đánh mất mối quan hệ.

3. Nguyên nhân gây nên rối loạn nhân cách phụ thuộc

Rối loạn nhân cách, bao gồm cả DPD, là một trong những tình trạng sức khỏe tâm thần ít được hiểu rõ nhất. Nhưng các nhà nghiên cứu cho rằng rối loạn nhân cách phụ thuộc phát triển do một số yếu tố, bao gồm:

• Đã từng bị lạm dụng: Những người có tiền sử quan hệ lạm dụng có nguy cơ mắc bệnh DPD cao hơn.
• Tổn thương thời thơ ấu: Trẻ em từng bị lạm dụng (bao gồm cả lạm dụng bằng lời nói) hoặc bị bỏ rơi có thể phát triển DPD. Nó cũng có thể ảnh hưởng đến những người từng mắc bệnh hiểm nghèo khi còn nhỏ.
• Di truyền: Người có thành viên gia đình mắc DPD hoặc các rối loạn lo âu có thể có khả năng cao mắc DPD.
• Một số hành vi văn hóa, tôn giáo hoặc gia đình nhất định: Một số người có thể phát triển DPD do các thực hành văn hóa hoặc tôn giáo nhấn mạnh đến sự phụ thuộc vào chính quyền.

4. Một số yếu tố nguy cơ/biến chứng của rối loạn

Những người mắc DPD có nguy cơ mắc trầm cảm, rối loạn lo âu và ám ảnh cũng như lạm dụng chất gây nghiện kèm theo. Họ cũng có nguy cơ bị lạm dụng vì họ có thể thấy mình sẵn sàng làm hầu như bất cứ điều gì để duy trì mối quan hệ với đối tác thống trị hoặc người có thẩm quyền, người mà họ phụ thuộc vào.

5. Chẩn đoán và test rối loạn nhân cách phụ thuộc

Các nhà cung cấp dịch vụ sức khỏe tâm thần đưa ra chẩn đoán rối loạn nhân cách phụ thuộc dựa trên các tiêu chí về tình trạng bệnh trong Sổ tay chẩn đoán và thống kê các rối loạn tâm thần của Hiệp hội Tâm thần Hoa Kỳ (DSM-5).

Tiêu chuẩn chẩn đoán rối loạn nhân cách phụ thuộc liên quan đến sự xuất hiện dai dẳng của ít nhất năm hành vi (Ramsay & Jolayemi, 2020) sau:

• Khó đưa ra quyết định hàng ngày mà không nhận được nhiều lời khuyên và sự trấn an từ người khác.
• Cần người khác chịu trách nhiệm về những khía cạnh quan trọng trong cuộc sống của họ.
• Không thể hiện sự bất đồng quan điểm với người khác vì họ sợ mất đi mối quan hệ.
• Gặp vấn đề khi tự mình bắt đầu dự án vì họ không tự tin vào khả năng của mình.
• Sẵn sàng nỗ lực hết mình (như làm những công việc khó chịu) để nhận được sự hỗ trợ từ người khác.
• Cảm thấy khó chịu hoặc bất lực khi ở một mình vì sợ không thể tự chăm sóc bản thân.
• Cần khẩn cấp hình thành một mối quan hệ mới với một người sẽ chăm sóc và hỗ trợ khi một mối quan hệ thân thiết kết thúc.
• Nỗi lo lắng phi thực tế về việc phải tự chăm sóc bản thân.

6. Cách điều trị rối loạn nhân cách phụ thuộc

Điều trị chứng rối loạn nhân cách rất khó khăn vì những người mắc bệnh này có lối suy nghĩ và hành vi ăn sâu và tồn tại trong nhiều năm.

Việc điều trị cho người mắc DPD hiệu quả nhất khi có sự tham gia và hỗ trợ từ gia đình, người thân. Liệu pháp tâm lý và thuốc thường được sử dụng để điều trị DPD.

6.1. Tâm lý trị liệu cho DPD

Liệu pháp tâm lý (liệu pháp trò chuyện) là phương pháp điều trị được lựa chọn cho chứng rối loạn nhân cách. Mục tiêu của việc điều trị là giúp người bệnh khám phá những động cơ và nỗi sợ hãi liên quan đến suy nghĩ và hành vi của họ. Ngoài ra, họ sẽ học cách tạo mối quan hệ với người khác một cách tích cực hơn.

Các loại trị liệu tâm lý cụ thể có thể giúp những người mắc DPD:

• Liệu pháp tâm động học: Loại trị liệu này tập trung vào nguồn gốc của đau khổ về mặt cảm xúc. Thông qua việc tự phản ánh, bạn nhìn vào các mối quan hệ có vấn đề và các kiểu hành vi trong cuộc sống của mình. Điều này giúp bạn hiểu rõ hơn về bản thân. Từ đó, giúp bạn thay đổi cách bạn liên hệ với người khác và môi trường xung quanh.
• Liệu pháp hành vi nhận thức (CBT): Đây là loại trị liệu có cấu trúc, hướng đến mục tiêu. Nhà trị liệu hoặc nhà tâm lý học sẽ giúp bạn xem xét kỹ suy nghĩ và cảm xúc của bạn. Bạn sẽ hiểu suy nghĩ của bạn ảnh hưởng đến hành động của bạn như thế nào. Thông qua CBT, bạn có thể loại bỏ những suy nghĩ và hành vi tiêu cực. Bạn sẽ học cách áp dụng các mô hình và thói quen suy nghĩ lành mạnh hơn. Liệu pháp điều trị DPD có thể đặc biệt tập trung vào việc kiểm soát nỗi sợ và khó khăn của bạn, giúp bạn quyết đoán hơn khi đưa ra các quyết định.
• Liệu pháp hành vi biện chứng (DBT): Đây là một loại trị liệu CBT nhằm mục đích hướng dẫn thân chủ cách quản lý cảm xúc hiệu quả hơn, thực hành chánh niệm và kiểm soát các mối quan hệ với người khác tốt hơn.
• Liệu pháp gia đình: Loại trị liệu này tập trung vào các vấn đề ảnh hưởng cụ thể đến sức khỏe tâm thần và hoạt động, cũng như chức năng của gia đình.

6.2. Thuốc điều trị rối loạn nhân cách phụ thuộc

Hiện tại không có loại thuốc nào có thể điều trị rối loạn nhân cách. Nhưng có thuốc điều trị trầm cảm và lo âu mà những người mắc chứng rối loạn nhân cách phụ thuộc cũng có thể dùng. Điều trị những tình trạng này có thể tác động tích cực đến DPD. Tuy nhiên, để có kết quả tốt nhất, bạn nên dùng thuốc kết hợp với liệu pháp tâm lý.

7. Rối loạn nhân cách phụ thuộc có phòng ngừa được không?

Không thể ngăn ngừa rối loạn nhân cách phụ thuộc. Nhưng, việc điều trị có thể giúp giảm bớt các vấn đề mà nó gây ra. Tìm kiếm sự giúp đỡ ngay khi các triệu chứng xuất hiện có thể giúp giảm bớt sự gián đoạn đối với cuộc sống, gia đình và các mối quan hệ của cá nhân.

8. Những câu hỏi liên quan rối loạn nhân cách phụ thuộc

8.1. Khi nào cần gặp bác sĩ/nhà tâm lý trị liệu?

Rối loạn nhân cách phụ thuộc (DPD) là một rối loạn sức khỏe tâm thần. Giống như tất cả các tình trạng sức khỏe tâm thần, việc tìm kiếm sự giúp đỡ ngay khi các triệu chứng xuất hiện có thể giúp giảm bớt sự tác động tiêu cực làm gián đoạn trong cuộc sống của bạn. Các chuyên gia sức khỏe tâm thần có thể đưa ra các kế hoạch điều trị có thể giúp bạn quản lý suy nghĩ và hành vi của mình.

8.2. Phân biệt rối loạn nhân cách ranh giới (BPD) với rối loạn nhân cách phụ thuộc (DPD)

Rối loạn nhân cách ranh giới (BPD) và DPD đều có đặc điểm là nỗi sợ bị bỏ rơi. Tuy nhiên, người mắc DPD có thể phản ứng với nỗi sợ hãi này bằng hành vi phục tùng hoặc bám víu, những người mắc chứng rối loạn nhân cách ranh giới phản ứng với những trải nghiệm này bằng phản ứng giận dữ, bốc đồng và hung hăng, đồng thời có xu hướng nhìn thế giới là “đen – trắng” và không có điểm trung gian.

Một người mắc chứng rối loạn nhân cách ranh giới cũng thường có kiểu quan hệ không ổn định và căng thẳng.

8.3. Làm cách nào để duy trì mối quan hệ với một người mắc rối loạn nhân cách phụ thuộc?

Khi một người mắc rối loạn nhân cách phụ thuộc, họ sợ ở một mình. Nỗi sợ bị bỏ rơi của họ ngày càng tê liệt và mãnh liệt, và họ có thể liên tục tìm đến bạn để xin sự hướng dẫn và đưa ra quyết định. Có thể khó khăn khi phải sống với sự thiếu thốn và bám víu thường xuyên cũng như tìm ra cách cân bằng nhu cầu của người thân yêu với nhu cầu của bạn.

• Nếu người thân của bạn chưa được chẩn đoán mắc bệnh DPD nhưng đang biểu hiện các triệu chứng cực kỳ đeo bám và không thể tự mình làm mọi việc, hãy tìm hiểu càng nhiều càng tốt về rối loạn nhân cách phụ thuộc. Hãy chú ý đến hành vi của chính bạn và cố gắng tránh đảm nhận trách nhiệm của họ hoặc củng cố sự phụ thuộc của họ.
• Hãy để người thân yêu của bạn biết bạn đang quan tâm. Đề nghị họ nói chuyện với bác sĩ hoặc nhà trị liệu để được đánh giá và đề nghị tham gia buổi đầu tiên nếu họ muốn bạn. Không nên thể hiện thái độ gay gắt hay phán xét họ, thay vào đó là sự đồng hành, thấu hiểu, chấp nhận, nâng đỡ và hỗ trợ họ.

Xem thêm: Top 15 phòng khám tâm lý ở TPHCM tốt và uy tín nhất

• Cuối cùng, rối loạn nhân cách phụ thuộc đặc trưng bởi sự phụ thuộc quá mức vào người khác, đến nỗi cá nhân có thể chấp nhận những hành vi, lời nói lạm dụng của người khác để không đánh mất mối quan hệ mà họ đang bám vào. Mặc dù rối loạn nhân cách phụ thuộc chưa có thuốc điều trị đặc hiệu, nhưng việc kết hợp các loại thuốc lo âu trầm cảm và liệu pháp tâm lý thật sự mang đến kết quả khả quan.

Xem thêm:

• Nói dối bệnh lý: Nguyên nhân, dấu hiệu và cách đối phó
• Rối loạn thách thức chống đối (ODD): Dấu hiệu và cách điều trị
• Rối loạn ám ảnh cưỡng chế (OCD): Biểu hiện và cách điều trị

Một người mắc rối loạn nhân cách phụ thuộc sẽ có thể gặp khủng hoảng nếu bị chính những người thân yêu của mình kỳ thị. Họ thật sự không đáng bị như vậy. Do đó, nếu phát hiện người thân có những biểu hiện của DPD, hãy thật sự quan tâm, thể hiện sự đồng cảm và đồng hành cùng họ, khuyến khích họ tìm kiếm sự trợ giúp từ chuyên gia tâm lý để được hỗ trợ.