Hội chứng mặc cảm ngoại hình là một tình trạng rối loạn sức khỏe tâm thần khiến chúng ta không thể ngừng suy nghĩ về một hoặc nhiều khuyết điểm về ngoại hình của chính mình. Những suy nghĩ, ám ảnh này có thể khiến chúng ta xấu hổ, lo lắng đến nỗi né tránh các tình huống xã hội, thậm chí có thể dẫn đến ý định tự sát. Vậy hội chứng mặc cảm ngoại hình là gì? Dấu hiệu, triệu chứng, biến chứng nguy hiểm của nó ra sao và làm cách nào chúng ta có thể đối phó với hội chứng này? Mời các bạn tiếp tục cùng PsyCareVN tìm hiểu nhé!
Mục lục
- 1. Hội chứng mặc cảm ngoại hình là gì?
- 2. Dấu hiệu của hội chứng mặc cảm ngoại hình (BDD)
- 3. Nguyên nhân gây nên rối loạn mặc cảm ngoại hình
- 4. Chẩn đoán hội chứng sợ xấu BDD
- 5. Khi nào cần gặp bác sĩ?
- 6. Cách điều trị hội chứng ám ảnh ngoại hình (BDD)
- 7. Cách vượt qua và chiến lược ứng phó giúp xóa bỏ ám ảnh ngoại hình
1. Hội chứng mặc cảm ngoại hình là gì?
Hội chứng mặc cảm ngoại hình, tên gốc là Body dysmorphic disorder (BDD), là một tình trạng sức khỏe tâm thần đặc trưng bởi sự bận tâm không lành mạnh và quá mức đến ngoại hình của chính mình (Phillips, 2004).
Khác với một người có hình ảnh cơ thể méo mó, tập trung vào hình dạng hoặc kích thước tổng thể, người mắc chứng mặc cảm ngoại hình sẽ tập trung cao độ vào một bộ phận hoặc đặc điểm cụ thể trên cơ thể họ. Những suy nghĩ về các khuyết điểm thường xuyên xuất hiện, gây cảm giác choáng ngợp, ảnh hưởng tiêu cực đến sức khỏe và đời sống cá nhân.
BDD khác với những lo ngại thông thường về hình ảnh cơ thể ở chỗ những suy nghĩ về các khiếm khuyết xâm nhập và xuất hiện dai dẳng, gây ra đau khổ đáng kể và tác động đến hành vi cũng như hoạt động của cá nhân (Phillips, 2004).
Một yếu tố quan trọng khác, với những người mắc hội chứng mặc cảm ngoại hình, họ thường bận tâm đến một hoặc nhiều đặc điểm được họ cho là khuyết điểm rất dễ nhận thấy, thậm chí không tồn tại. Những đặc điểm mà người khác có thể coi là không hoàn hảo hoặc chỉ hơi bất tiện một chút (hoặc hoàn toàn không nhìn thấy) lại trở thành một khuyết điểm lớn đến nỗi không thể chịu đựng được và đe dọa chất lượng cuộc sống của họ.

2. Dấu hiệu của hội chứng mặc cảm ngoại hình (BDD)
Nếu bạn đang đối mặt với BDD, bạn có thể thường xuyên bị những suy nghĩ xâm lấn và xuất hiện dai dẳng, liên quan đến một hoặc một vài đặc điểm trên cơ thể bạn, chẳng hạn như dấu vết, vết sẹo, hình dạng hoặc sự bất đối xứng của một bộ phận cơ thể. Những suy nghĩ đó có thể xuất hiện bất cứ lúc nào và cho dù có cố gắng thế nào bạn vẫn khó có thể ngăn chặn hoặc thay đổi suy nghĩ của mình về khuyết điểm đã nhận ra.
Những người mắc hội chứng mặc cảm ngoại hình lo lắng quá mức về những khuyết điểm nhỏ hoặc không tồn tại trên cơ thể và/hoặc khuôn mặt của họ. Để “sửa chữa” những khuyết điểm đó, họ có thể thực hiện nhiều biện pháp, chẳng hạn như thay đổi ngoại hình bằng phẫu thuật thẩm mỹ.
Nghiên cứu cho thấy những người mắc chứng BDD thường dành từ 3 đến 8 giờ mỗi ngày để lo lắng về những khiếm khuyết về thể chất mà họ nhận thấy. Bất kỳ bộ phận cơ thể nào cũng có thể trở thành mục tiêu của những lo lắng này. Tuy nhiên, những người mắc chứng rối loạn cơ thể thường lo lắng nhất về da, mũi hoặc tóc của họ.
Các triệu chứng phổ biến (Phillips, 2004) của rối loạn cơ thể bao gồm:
- Bận tâm cực độ tới những khuyết điểm cơ thể rất nhỏ hoặc không tồn tại.
- Thay đổi tư thế cơ thể thường xuyên.
- Phẫu thuật thẩm mỹ để thay đổi ngoại hình.
- Kiểm tra gương quá mức hoặc tránh gương.
- Cố gắng che giấu một số đặc điểm cơ thể bằng quần áo hoặc phụ kiện, kiểu tóc, trang điểm.
- Thực hiện các hành vi lặp đi lặp lại, chẳng hạn như chọc vào da của mình.
- Cần sự trấn an liên tục từ người khác về ngoại hình.
- Lo lắng quá mức về việc mình trông “xấu xí” hoặc kém hấp dẫn.
- Thường xuyên so sánh ngoại hình của mình với người khác.
- Né tránh các tình huống xã hội.
Những người mắc hội chứng mặc cảm ngoại hình thường thực hiện các hành vi lặp đi lặp lại nhằm cố gắng giải quyết những lo lắng. Mặc dù họ có thể dành hàng giờ mỗi ngày cho những hành vi này nhưng mọi sự nhẹ nhõm đều chỉ tồn tại trong thời gian ngắn.
3. Nguyên nhân gây nên rối loạn mặc cảm ngoại hình
3.1. Nguyên nhân gây ra chứng mặc cảm ngoại hình
Nguyên nhân chính xác của hội chứng mặc cảm ngoại hình vẫn chưa được xác định rõ. Các nhà nghiên cứu tin rằng một số yếu tố dưới đây có thể góp phần vào sự phát triển của BDD, bao gồm:
- Di truyền: Trong một số trường hợp, BDD có thể được di truyền. Theo các nghiên cứu ở các cặp song sinh, yếu tố di truyền chiếm khoảng 44% sự khác biệt trong các triệu chứng rối loạn dị dạng cơ thể.
- Chấn thương: Những người có tiền sử chấn thương có nguy cơ mắc chứng rối loạn mặc cảm ngoại hình cao hơn. Nhiều người mắc bệnh BDD cho biết đã từng bị bạn bè cùng trang lứa bắt nạt ở trường và có tới 79% những người mắc chứng rối loạn cơ thể đã từng bị lạm dụng thời thơ ấu.
- Đặc điểm tính cách: Những người có những đặc điểm tính cách nhất định, chẳng hạn như cầu toàn và nhạy cảm với thẩm mỹ, có nhiều khả năng mắc chứng rối loạn cơ thể hơn.
- Tình trạng bệnh đi kèm: Nhiều người mắc hội chứng mặc cảm ngoại hình đồng thời có ít nhất một tình trạng sức khỏe tâm thần khác. Điều đặc biệt phổ biến là những người mắc chứng rối loạn cơ thể sẽ mắc chứng rối loạn ám ảnh cưỡng chế (OCD),rối loạn lo âu xã hội (SAD) hoặc rối loạn ăn uống, chẳng hạn như chán ăn tâm thần.
Xem thêm:
3.2. Phân loại hội chứng mặc cảm ngoại hình (BDD)
Mặc dù sự tập trung và chú ý quá mức có thể tập trung vào nhiều bộ phận, đặc điểm hoặc đặc điểm cơ thể, một số điều phổ biến hơn bao gồm:
- Làn da: nếp nhăn, sẹo, mụn trứng cá.
- Tóc: ngọn tóc, thân tóc, hói, không có tóc.
- Cơ quan sinh dục: kích thước của dương vật, vú, đùi, mông
- Cơ bắp hoặc kích thước của một bộ phận cơ thể
- Trọng lượng cơ thể: Người mắc bệnh có thể bị ám ảnh về trọng lượng hoặc trương lực cơ.
- Mũi hoặc các đặc điểm khác trên khuôn mặt
- Mùi cơ thể

3.3. Các yếu tố gia tăng rủi ro
Dựa trên các nghiên cứu về nguyên nhân của hội chứng mặc cảm ngoại hình, những đối tượng sau có thể có nguy cơ mắc hội chứng này cao hơn:
- Có người thân trong gia đình đã mắc hội chứng này.
- Người đã từng qua những ký ức tiêu cực, chẳng hạn như thời thơ ấu bị trêu chọc.
- Áp lực từ xã hội, mọi người kỳ vọng một vẻ đẹp nào đó phải có ở cá nhân.
- Có biểu hiện của rối loạn tâm thần như lo âu hay trầm cảm.
3.4. Biến chứng nguy hiểm của hội chứng mặc cảm ngoại hình
- Trầm cảm nặng hay các chứng rối loạn khí sắc.
- Có suy nghĩ hay hành vi tự sát.
- Rối loạn lo âu, bao gồm cả chứng rối loạn lo âu xã hội (ám sợ xã hội).
- Rối loạn ám ảnh cưỡng chế.
- Rối loạn ăn uống.
- Lạm dụng chất.
- Các vấn đề về sức khoẻ do có những hành vi như cậy da, kéo tóc.
- Cơn đau thể chất hoặc nguy cơ biến dạng vì liên tục có các can thiệp phẫu thuật.
4. Chẩn đoán hội chứng sợ xấu BDD
Người mắc hội chứng mặc cảm ngoại hình thường thể hiện lo lắng của mình với chuyên gia chăm sóc sức khỏe như bác sĩ da liễu, bác sĩ phẫu thuật tái tạo da hoặc nha sĩ, thay vì bác sĩ tâm thần hoặc nhà cung cấp dịch vụ chăm sóc sức khỏe tâm thần khác.
Những người mắc hội chứng mặc cảm ngoại hình thường sợ người khác phán xét, mức độ đau khổ của họ cao đến mức có thể ảnh hưởng nghiêm trọng đến chất lượng cuộc sống và các mối quan hệ của họ.
Để được chẩn đoán lâm sàng mắc BDD, phải đáp ứng các tiêu chí sau:
- Mối bận tâm quá mức về ngoại hình: Người đó quá bận tâm đến một hoặc nhiều khiếm khuyết được nhận thấy, mà trọng tâm sự chú ý là một khiếm khuyết nhỏ, đến nỗi người khác khó có thể thấy hoặc chúng không tồn tại. Họ bận tâm đến khuyết điểm được họ nhận thấy và chìm đắm trong những suy nghĩ ám ảnh về chúng hàng giờ mỗi ngày.
- Người đó phải thực hiện hành vi lặp đi lặp lại để “sửa chữa” khiếm khuyết họ nhận thấy: Các hành vi lặp đi lặp lại nhằm cố gắng che giấu, sửa chữa các khiếm khuyết. Ví dụ, một người mắc hội chứng mặc cảm ngoại hình có thể liên tục nhìn vào gương, chạm vào làn da của mình, thay quần áo, trang điểm lại, yêu cầu người khác trấn an quá mức,…
- Mối bận tâm và hành vi lặp đi lặp lại phải có ý nghĩa lâm sàng: Nói cách khác, nỗi đau khổ mà một người trải qua phải tác động tiêu cực, gây suy giảm đáng kể chất lượng cuộc sống của họ. Đời sống xã hội, nghề nghiệp (trường học hoặc nơi làm việc) và các lĩnh vực quan trọng khác bị ảnh hưởng mạnh mẽ do những suy nghĩ và hành vi này.
Hội chứng mặc cảm ngoại hình có thể dễ dàng bị chẩn đoán nhầm là một rối loạn sức khỏe tâm thần khác (chứng sợ đám đông, rối loạn ăn uống, rối loạn bong tróc da, rối loạn lo âu lan tỏa, trầm cảm nặng,…). Vì vậy, bác sĩ lâm sàng, chuyên gia lâm sàng cần được đào tạo để thực hiện đánh giá chẩn đoán chính xác, tránh khả năng chẩn đoán sai.
5. Khi nào cần gặp bác sĩ?
5.1. Các dấu hiệu cần gặp bác sĩ
Khi bắt đầu có những dấu hiệu, triệu chứng của hội chứng mặc cảm ngoại hình, những suy nghĩ về các khuyết điểm trên cơ thể xâm nhập dai dẳng, xuất hiện những hành vi gây tác động tiêu cực đến chất lượng cuộc sống của bạn, hãy liên hệ với bác sĩ lâm sàng để được hỗ trợ sớm.
Thông thường, hội chứng mặc cảm ngoại hình không tự thuyên giảm. Nếu không điều trị, rối loạn này có thể trở nên trầm trọng hơn, dẫn tới lo âu, trầm cảm nặng, hay thậm chí cả những suy nghĩ và hành vi tự sát.
5.2. Nơi khám chữa các rối loạn tâm thần
Dưới đây là danh sách một số địa chỉ khám chữa BDD mà bạn có thể tham khảo:
- Tp.HCM: Khoa Tâm lý – Bệnh viện Nhi Đồng 1 và Bệnh viện Nhi đồng 2, Bệnh viện Tâm Thần Tp. HCM, Khoa Tâm lý – Bệnh viện Nguyễn Tri Phương,…
- Hà Nội: Bệnh viện Nhi Trung Ương, Bệnh viện Bạch Mai, Viện Sức khỏe Tâm thần Quốc gia,…
- Đồng Nai: Bệnh viện Tâm thần Trung ương 2.
Xem thêm: Top 15 phòng khám tâm lý ở TPHCM tốt và uy tín nhất
6. Cách điều trị hội chứng ám ảnh ngoại hình (BDD)
Điều trị hội chứng ám ảnh ngoại hình thường bao gồm liệu pháp tâm lý (liệu pháp trò chuyện) và/hoặc dùng thuốc. Nghiên cứu cho thấy các phương pháp sau đây có hiệu quả trong việc điều trị cho những người mắc BDD:
- Trị liệu nhận thức – hành vi (CBT): CBT có thể giúp những người mắc BDD học cách kiểm soát chứng lo âu và trầm cảm, hiểu rõ hơn về niềm tin của họ và chống lại sự thôi thúc thực hiện các hành vi cưỡng chế.
- Thuốc ức chế tái hấp thu Serotonin có chọn lọc (SSRI): Các nghiên cứu chỉ ra rằng một số thuốc chống trầm cảm, chẳng hạn như SSRI, đã được chứng minh là có hiệu quả từ 53% đến 70% trong điều trị hội chứng mặc cảm ngoại hình. Nhiều người mắc chứng rối loạn cơ thể phải dùng SSRI lâu dài để giảm các triệu chứng.
Trong một số trường hợp, các triệu chứng rối loạn mặc cảm ngoại hình có thể nghiêm trọng đến mức bạn phải nhập viện tâm thần. Điều này thường chỉ được đề xuất khi bạn không thể theo kịp các liệu pháp trị liệu hàng ngày hoặc có nguy cơ làm hại chính mình.
Xem thêm:
7. Cách vượt qua và chiến lược ứng phó giúp xóa bỏ ám ảnh ngoại hình
Hội chứng mặc cảm ngoại hình cần được điều trị bởi chuyên gia sức khỏe tâm thần. Bạn cũng có thể thực hiện một số phương pháp sau để giúp quá trình điều trị đạt hiệu quả tốt hơn, chẳng hạn như:
- Tránh so sánh: So sánh xã hội là một thách thức lớn đối với nhiều người trong chúng ta và thậm chí còn hơn thế nữa nếu bạn đang sống chung với BDD. Vì sự bất an xung quanh các đặc điểm thể chất và xu hướng đánh giá bản thân quá khắt khe, việc ở cạnh người khác có thể là một thử thách và đáng sợ.
- Đảm bảo an toàn cho bạn: An toàn về thể chất là yếu tố quan trọng trong điều trị hội chứng mặc cảm ngoại hình. Một người bắt đầu điều trị tâm thần, có khả năng họ đã thể hiện một số hành vi đối phó không lành mạnh với thể chất như gãi da quá mức. Những hành vi này có thể khiến bạn và những người thân yêu cảm thấy bất lực. Hành vi này không chỉ có hại cho sức khỏe mà còn không hiệu quả trong việc “sửa chữa” khuyết điểm mà bạn nhận thấy.
- Chấp nhận bản thân: Sau khi dành quá nhiều thời gian tập trung vào những khuyết điểm cá nhân, ý tưởng chấp nhận bản thân có thể cảm thấy xa lạ và thậm chí là không thể, nhưng với sự trợ giúp của việc điều trị, bạn có thể thách thức những suy nghĩ tiêu cực và hành vi không lành mạnh, cải thiện nhận thức của bạn về chính bạn và đi đến chấp nhận, trắc ẩn với bản thân nhiều hơn.

- Bám sát kế hoạch điều trị của bạn: Đừng vắng các buổi trị liệu, ngay cả khi bạn không muốn đi. Ngay cả khi bạn cảm thấy khỏe, hãy tiếp tục dùng thuốc. Nếu bạn dừng lại, các triệu chứng có thể quay trở lại. Bạn cũng có thể gặp các triệu chứng giống như cai thuốc do ngừng thuốc quá đột ngột.
- Tìm hiểu về rối loạn của bạn: Giáo dục về các rối loạn dị dạng cơ thể có thể tiếp thêm sức mạnh cho bạn và thúc đẩy bạn tuân thủ kế hoạch điều trị của mình.
- Hãy chú ý đến các dấu hiệu cảnh báo: Làm việc với chuyên gia tâm thần của bạn để tìm hiểu điều gì có thể gây ra các triệu chứng của bạn. Lập kế hoạch để chủ động đối phó nếu các triệu chứng quay trở lại. Liên hệ ngay với chuyên gia tâm thần nếu bạn nhận thấy bất kỳ thay đổi nào về triệu chứng hoặc cảm giác của bạn.
- Thực hành các chiến lược đã học: Hãy thường xuyên thực hành những kỹ năng bạn học được trong quá trình trị liệu để chúng trở thành thói quen .
- Tránh dùng ma túy và rượu: Rượu và thuốc kích thích có thể làm trầm trọng thêm các triệu chứng.
- Hãy chủ động: Hoạt động thể chất và tập thể dục có thể giúp kiểm soát nhiều triệu chứng, của trầm cảm, căng thẳng và lo lắng. Hãy cân nhắc việc đi bộ, chạy bộ, bơi lội, làm vườn hoặc tham gia một hình thức hoạt động thể chất khác mà bạn yêu thích. Tuy nhiên, tránh tập thể dục quá mức như một cách để khắc phục khuyết điểm.
Khi không được điều trị, hội chứng mặc cảm ngoại hình có thể dẫn đến hậu quả nghiêm trọng. Hơn một nửa số người mắc bệnh BDD chưa kết hôn và hơn 20% đang thất nghiệp. Khoảng 20% số người mắc bệnh BDD quá đau khổ vì vẻ ngoài của mình đến mức có ý định tự tử.
Xem thêm:
Mức độ đau khổ mà những người mắc hội chứng mặc cảm ngoại hình phải trải qua có thể mãnh liệt đến mức khiến họ khó tham gia vào các tương tác xã hội hay thực hiện trách nhiệm như đi học hoặc đi làm, và trong những trường hợp nghiêm trọng họ có thể sẽ rời khỏi nhà. Do đó, việc nhận biết sớm các dấu hiệu của BDD là rất cần thiết. Nếu nhận thấy bản thân hoặc những người thân xung quanh có dấu hiệu của BDD, hãy liên hệ ngay với các chuyên gia tâm lý, bác sĩ lâm sàng để lên kế hoạch điều trị càng sớm càng tốt.
Tiểu Thiệp